Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади таҳкими пояҳои устувори ҷомеа, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ, ки барои рушди устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши калидӣ доранд, дар Паёми солонаи хеш (аз 28.12.2023, Душанбе, 2023) ба Маҷлиси Олӣ соли 2024-ро «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намуданд. Дар ҳошияи эълон намудани соли 2024 ҳамчун “Соли маърифати ҳуқуқӣ” мо мехоҳем вобаста ба моҳият, мазмун ва дарки воқеии мафҳуми маърифати ҳуқуқӣ ва нақши он дар рушди устувори ҷомеа ба таври мухтасар ибрози андеша намоем.
Маърифати ҳуқуқӣ раванди паҳн намудани дониш дар бораи меъёрҳо, принсипҳо, институтҳои ҳуқуқӣ ва арзишҳои ҳуқуқӣ дар миёни табақаҳои гуногуни аҳолӣ мебошад. Мақсади маърифати ҳуқуқӣ ин пеш аз ҳама баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқии шаҳрвандон мебошад, ки ба беҳтар дарк намудани ҳуқуқу ӯҳдадориҳои онҳо, инчунин таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунад.
Омӯзиши маърифати ҳуқуқӣ аз нуқтаи назари илми муосир равиши байнисоҳавиро дар бар мегирад, ки унсурҳои ҳуқуқшиносӣ, ҷомеашиносӣ, педагогӣ, фалсафӣ ва психологиро ба ҳамдигар муттаҳид мекунад. Дар ин замина, ҳадафи ниҳоии дарки маърифати ҳуқуқӣ дар низоми илмҳои ҳуқуқшиносии замони муосир ин таҳлили амиқи таълими ҳуқуқӣ ва заминаҳои рушд додани фарҳанги ҳуқуқӣ ва шуури ҳуқуқии ҷомеа ба шумор рафта, вобаста ба баланд бардоштани дарки риояи қонунҳо, эҳтироми ҳуқуқи инсон, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҷиҳати бештар фаъолтару муассир будани инсон дар муносибатҳои ҷамъиятӣ мусоидат мекунад.
Омӯзиши маърифати ҳуқуқӣ чиро дар бар мегирад?
- Маълумот дар бораи қонунҳо, ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои шаҳрвандон;
- Омӯзиш оид ба донишҳои асосии ҳуқуқӣ, аз ҷумла истилоҳоти ҳуқуқӣ, тартиб ва раванди ҳуқуқэҷодкунӣ;
- Шарҳ додани аҳамияти меъёрҳои ҳуқуқӣ дар ҳаёти ҳар як шахс;
- Тарғиби эҳтироми ҳуқуқи дигарон, риояи қонунҳо ва ҳифзи қонуну тартибот;
- Муҳим он аст, ки таълими ҳуқуқӣ бо таълими гурӯҳҳои махсуси ҳуқуқӣ, аз қабили ҳуқуқшиносон ё хизматчиёни давлатӣ маҳдуд намешавад. Он ба доираи васеи шаҳрвандон, аз ҷумла мактаббачагон, донишҷӯён, коркунони соҳаҳои гуногун, пиронсолон ва дигар категорияҳои аҳолӣ нигаронида шудааст;
- Таълими самараноки маърифати ҳуқуқӣ ба коҳиш додани ҷиноят, беҳтар намудани дастрасӣ ба адолат ва ташаккули фарҳанги эҳтиром ба қонун мусоидат мекунад.
Оё маърифати ҳуқуқӣ метавонад яке аз масъалаҳои фалсафӣ бошад?
Бале, маърифати ҳуқуқиро метавон яке аз масъалаҳои фалсафӣ донист, ки ба ҷанбаъҳои муҳими марбут ба ҳуқуқи инсон, ахлоқ, адолат ва масъулияти иҷтимоӣ дахл дорад.
Баъзе ҷанбаъҳои фалсафие, ки метавонанд бо маърифати ҳуқуқӣ алоқаи зич дошта бошанд:
1.Озодӣ ва масъулият. Маърифати ҳуқуқӣ мустақиман бо мафҳуми озодӣ алоқаманд аст, зеро он ба одамон кӯмак мекунад, то дарк намоянд, ки онҳо чӣ гуна ҳуқуқҳо доранд ва чӣ гуна метавонанд онҳоро бидуни нақзи ҳуқуқи дигарон истифода баранд. Дар фалсафаи ҳуқуқ озодӣ аксар вақт ҳамчун мувозинат миёни озодии шахс ва масъулияти иҷтимоӣ дида мешавад. Маърифати ҳуқуқӣ ба одамон кӯмак мерасонад, то дарк намоянд, ки озодии онҳо бо қонунҳое маҳдуд аст, ки дар ҳамоҳангӣ адолатро дар ҷомеа таъмин мекунанд;
2.Адолат. Пеш аз ҳама мафҳуми адолат яке аз мафҳумҳои меҳварии аксиология, яъне арзишшиносӣ ба ҳисоб меравад. Назарияҳои фалсафии адолат, аз қабили назарияҳои сиёсатшинос ва файласуфи амрикоӣ Ҷон Роулс ё файласуфи Юнони Қадим Арасту, метавонанд бо маърифати ҳуқуқӣ алоқаманд бошанд, зеро он донишро дар бораи чӣ гуна ба даст овардани тақсими одилонаи ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳо дар ҷомеа мусоидат мекунад. Масъалаи баробарӣ ҳамчун арзиши фалсафӣ бо маърифати ҳуқуқӣ ба он дахл доранд, ки чӣ гуна қонунҳо бояд одилона бошанд ва чӣ гуна онҳо дар амал ба ҳамаи шаҳрвандон баробар татбиқ карда шаванд;
3.Ахлоқ ва қонун. Ахлоқ яке аз категорияҳои марказии фалсафа ба ҳисоб меравад, ки дар доираи аксиология (арзишшиносии фалсафӣ) мавриди баррасӣ қарор мегирад. Муносибат миёни ахлоқ ва қонун аксар вақт дар доираи фалсафа, махсусан фалсафаи ҳуқуқ баррасӣ мешавад. Маърифати ҳуқуқӣ барои фаҳмидани он, ки меъёрҳои ҳуқуқӣ бо принсипҳои ахлоқӣ чӣ гуна алоқамандӣ доранд ва меъёрҳои ахлоқии ҷомеаро чӣ гуна инъикос мекунанд, кӯмак мерасонад. Масалан, масъалаҳои ҳуқуқи инсон ва риояи меъёрҳои ахлоқӣ дар қонун унсурҳои муҳими тарбияи шаҳрвандонро таъмин карда метавонанд;
4.Арзиши шахс ва шаҳрванд. Файласуфон ба монанди Афлотун ва Арасту аҳамияти фазилат ва арзиши шаҳрванд ва иштироки шаҳрвандонро дар ҳаёти сиёсӣ таъкид кардаанд. Маърифати ҳуқуқӣ ба ташаккули ин хислатҳои нек мусоидат намуда, ба инсон аҳамияти иштирок дар танзими ҳуқуқии ҷомеа, риояи қонун, ҳифзи ҳуқуқи худ ва дигаронро омӯзонад.
Ҳамин тариқ, маърифати ҳуқуқӣ на танҳо барои ташаккули саводнокии ҳуқуқии инсон аҳамияти амалӣ дорад, балки ба масъалаҳои амиқи фалсафии марбут ба ҳуқуқ, ахлоқ, адолат ва фаъолияти ҷомеа низ дахл дорад.
Роҳҳои асосии баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ кадомҳоянд?
Роҳҳои асосии такмили маърифати ҳуқуқӣ метавонанд усулҳо ва равишҳои гуногунро дар бар гиранд, ки ба паҳн кардани донишҳои ҳуқуқӣ дар миёни аҳолӣ нигаронида шудаанд. Муҳимтарини онҳо инҳоянд:
1.Барномаи таълим ва тарбияи таълимоти ҳуқуқии иловагӣ дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии касбӣ. Дар барномаи таълимии муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии касбӣ дохил намудани таълиму тарбияи иловагии ҳуқуқи инсон зери унвони “Маърифати ҳуқуқӣ”. Ин раванд ба ташаккули фаҳмишу дарки ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои хонандагон кӯмак мекунад. Ҳамзамон, барномаҳо метавонанд мавзуъҳоеро дар бар гиранд, аз қабили ҳуқуқи инсон, принсипҳо ва асосҳои сохтори конститутсионӣ, ҳуқуқи меҳнат, ҳуқуқи истеъмолкунандагон ва ғайра;
2.ВАО ва технологияҳои иттилоотӣ. Истифодаи воситаҳои ахбори омма, аз қабили телевизион, радио, нашрияҳои чопӣ ва электронӣ метавонанд ҳамчун як воситаи муҳими муассир барои паҳн намудани донишҳои ҳуқуқӣ хизмат кунанд. Пахши барномаҳои махсус, нашри рубрикаҳои ҳуқуқӣ ва мақолаҳои илмӣ-оммавӣ ва бадеӣ барои дастрас кардани фазои (аудитория) зиёд мусоидат мекунад;
3.Таҳияи лоиҳаҳои миллӣ, ки ҷиҳати омӯзиш ва таҳқиқи маърифати ҳуқуқӣ заминаи мусоид фароҳам оварад;
4.Фарҳанги рафтори ҳуқуқӣ. Рушди фарҳанги ҳуқуқӣ дар ҷомеа ин раванди ташаккул додани огоҳии шаҳрвандон дар бораи зарурияти риояи қонунҳо, эҳтироми ҳуқуқҳои шахсони дигар ва дарки аҳамияти меъёрҳои ҳуқуқӣ барои фаъолияти ҷомеа мебошад. Маърифати ҳуқуқӣ бояд дар ташаккули ҳисси масъулияти шахсии инсон вобаста ба риояи қонунҳо кӯмак намояд;
5.Ташаккули маърифати ҳуқуқӣ тавассути санъат ва адабиёт. Китобҳо, филмҳо, намоишҳои театрӣ ва дигар намудҳои санъат метавонанд дар паҳн кардани донишҳо дар бораи ҳуқуқ ва принсипҳои ҳуқуқӣ нақш бозанд;
6.Усулҳои интерактивӣ. Семинарҳо ва бозиҳои интерактивӣ дар раванди машғулиятҳо. Истифодаи усулҳои нақшбозӣ, моделиронии озмоишӣ, мубоҳисаҳо, ки дар он иштирокчиён метавонанд нақшҳои гуногунро дар масъалаҳои ҳуқуқӣ бисанҷанд, ба рушди малакаҳои тафаккури ҳуқуқӣ ва қабули қарорҳои оқилонаи донишҷӯён мусоидат мекунанд;
7.Омӯзиш тавассути технология. Ҷорӣ намудани технологияҳои нав, аз қабили замимаҳои мобилӣ барои машварати ҳуқуқӣ, зеҳни сунъӣ барои таҳлили масъалаҳои ҳуқуқӣ, метавонад дастрасӣ ба иттилооти ҳуқуқиро хеле осон кунад;
8.Инкишофи адабиёти ҳуқуқӣ. Нашри китобҳо ва дастурҳои таълимии ҳуқуқӣ. Муҳим аст, ки китобҳо ва брошюраҳое, ки барои оммаи васеъ дастрасанд, ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои асосии шаҳрвандонро бо забони содда ва фаҳмо шарҳ диҳанд, зиёд карда шаванд.
Ин роҳҳо дар маҷмуъ ба дастрас ва самараноктар шудани ташаккули маърифати ҳуқуқӣ, баланд бардоштани сатҳи саводнокии ҳуқуқии аҳолӣ ва таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунанд.
Шодиев Комрон
муовини сардори раёсати илм ва инноватсияи Донишгоҳи давлатии Данғара